انقلاب و هنر پوستر (بخش اول، روسیه)

چکیده

پوستر مدت ها است که به عنوان ابزار مؤثر برای انتشار پیام های مختلف از جمله پیام های ایدئولوژیک در دوره های انقلاب و جنگ عمل می کنند پوسترها  برای توزیع گسترده و با هدف مخاطبان عظیم مردمی طراحی می شوند و موضوعات اجتماعی، سیاسی و مذهبی و ... را در خود جای می دهند و در قالب متن و تصویر ارائه می شوند. در این تحقیق ما به سراغ  پوستر و عملکرد آن در چهار انقلاب بزرگ تاریخ مدرن رفته و با معرفی مختصر جوامع و نمایش موردی برخی از آثار شکل گرفته در جریان انقلاب های ایران، روسیه، کوبا و چین، نقش هنر و نیاز به ایجاد ارتباط رهبران انقلاب ها با مردم و بسیج آنها برای شکل گیری نظامی جدید را دنبال کرده ایم. گرافیست ها، به ویژه هنرمندان طراح پوستر با خلق آثاری برگرفته از شعارهای موجود در آن دوران، تلاش کردند توده های مردم را با انقلاب و اهداف آن آشنا ساخته و آنان را برای مشارکت گسترده و همراهی با این دگرگونی ها مهیا سازند. این بررسی تاریخ گسسته تحولات پوستر را از 1917 تا 1980 با خود به همراه دارد.

کلیدواژه: انقلاب، پوستر، روسیه، کوبا، چین، ایران

مقدمه

از منظر جامعه شناسی، "آنچه اثر هنری را به اثری هنری و نه شی ای معمول بدل می سازد نه «ذاتی طلسم شده» در اثر، بلکه «ادعای» کشف ذات طلسم شده از سوی مخاطب یا از سوی «اهل هنر» است." (پیربوردیو)

از این رو، مسئله این نیست که اثر هنری به واسطه آفرینشگری هنرمند به دست می آید، بلکه مسئله اصلی توصیف شرایطی است که وجود هنرمند را در مقام تولید کننده راز آمیز چیزی به نام اثر هنری، ممکن می سازد. بنابراین روبرو شدن با هنر مواجهه ای فرهنگی و تجربه ای اجتماعی است. جامعه شناسی هنر به این تجربه های اجتماعی و فرهنگی می پردازد که هنرمند نه آفرینشگری منفرد بلکه کنشگری اجتماعی است و اثر هنری نه شی ای منحصر به فرد بلکه پدیده ای فرهنگی است.

لذا پرداختن به دنیای هنر و ابعاد پیچیدۀ آن، بدون درک مؤلفه های اجتماعی مؤثر در خلق آثار هنری امکان پذیر نخواهد بود. آثار هنری و چگونگی بازتاب جامعه در آنها یا تاثیر آنها بر جامعه، محل شکل گرفتن گفتمان های جامعه شناسانه را رقم خواهد زند؛ به صورتی که در جریان تاریخ تحولات اجتماعی و تحولات هنری رابطه دو سویه هنر و جامعه مورد توجه بسیاری از اندیشمندان تاریخ اجتماعی هنر بوده است و عواملی همچون هنرمندان، الگوی های هنری جامعه، مخاطبان هنر و شیوه های بهره گیری از آثار هنری همواره مورد بحث قرار می گیرد.

انقلاب

"انسان آزاد زاده می‌شود اما همه جا در زنجیر است." (ژان ژاک روسو).

انقلاب ها، معمولاً به عنوان تحول بنیادین شناخته می شوند و از اواخر قرن 18 شاهد اشکال متفاوتی از آن در جهان هستیم؛ مواردی مانند، انقلاب فرانسه، انقلاب صنعتی، انقلاب سیاهپوستان آمریکا، انقلاب در اندیشیدن بشر و انقلاب داد و ستد و ... که همگی می توانند جزو فهرست تقریبا بی پایان آن باشد. یکی از این الگوها، انقلاب را یک تغییر ناگهانی، سریع، غیر معمول و شدید در سیستم اجتماعی مشاهده می کنیم. که ذهن ما را بیشتر از همه به تغییرات بزرگ سیاسی هدایت می کند. رویدادهایی همچون، انقلاب روسیه و پیامدهای جهانی آن در سدۀ بیستم؛ شاید بتوان عنوان «انقلاب» و صفت «انقلابی» را برای جانشینی ناگهانی و شدید گروهی بکار برد، که پیش از این حکومت را در دست نداشته اند و جایگزین کسانی می شوند که تا قبل از این متصدی ادارۀ دستگاه سیاسی کشور بوده اند.

انقلاب، چه به معنای دقیق و چه به معنای نا دقیق آن در سده بیستم بار دیگر یکی از بحث برانگیز ترین گفتمان اجتماعی جهان را به خود اختصاص داده است. هر تحولی در قدرت سیاسی حاکم، به صورت تغییری بنیادین، موجبات بزرگ ترین دگرگونی های فرهنگی را در تاثیرگذارترین ارگان های متصدی امر هنر نیز موجب می شود. تاریخ هنر هر کشوری، روایت ها و آشکار سازی های آن را گواهی می کند. تاریخی که خط مشی های حمایتی از هنر را نمایان می کند.

از این رو می توان پی برد که چگونه انقلاب ها به دنبال باز تولید خود در هنر بوده و چگونه به دنبال حمایت و هدایت هنرهای مطلوب خود می باشند. پوسترهای انقلابی که در پی القای ایدئولوژی انقلاب ها اهمیت مضاعفی یافتند و به طور گسترده مورد استفاده قرار گرفتند، جزو راحت ترین و پر مخاطب ترین ابزارهای تبلیغاتی در بهبه تمامی انقلاب ها برای تاثیر نهادن توده های مردم و جلب همراهی آنها به حساب می روند.

پوستر

"پوستر یا اعلان به معنای آشکار کردن، ظاهر ساختن  نوشته یا ورقۀ چاپ شده که به وسیلۀ آن مطلبی را به اطلاع عموم می رسانند، ورقه ای که از طرف دولت یا حزبی یا جمعیتی منتشر می شود و مطلبی را به اطلاع مردم می رساند." (عمید، 1388)

پوسترها در اصل، یک ابزار ارتباطی هستند، که هدف خود را، تأثیرگذاری بر نگرش یک جامعه نسبت به برخی علل یا موقعیت ها ی موجود تعریف نموده اند. این آثار هنری اغلب برای نمایش احساسات انسانی با نمایش حقایق به صورت انتخابی مورد استفاده قرار می گیرد، و به دنبال انتقال پیام برای مخاطبانشان می باشند و از این رو می توان آنها را یکی از موثر ترین ابزار ارتباطی گسترده در نظر گرفت. جامعه نیازمند ایجاد ارتباط با افکار، اندیشه ها، احساسات، تمایلات بخش های مختلف خود می باشد و در این باب پوستر به شکل و شمایل امروزی، به عنوان رسانه ای محیطی بیش از صد و پنجاه سال است که یک پدیدۀ مهم به شمار می رود. بلندگویی تصویری با برد ارتباطی وسیع و تأثیر گذار، قبل ازپیدایش  رسانه هایی همچون رادیو و تلویزیون حضوری فعال داشته است.

طراح ناشناس / 1917 / زنان کارگر اسلحه خود را بردارید

پوستر را می توان حاصل بازخورد موضوعات زیستی یک جامعه در هنر برشمرد که به دنبال تغییر نگرش مخاطب ، هدف گذاری شده مورد استفاده قرار می گیرد و با بهره گیری از خلاقیت و تلاش برای دستیابی به این امر آن را به اثر ماندگار و ویترینی در دنیای گرافیک تبدیل می سازد. همانند پنجره ای رو به حوادث رخ داده تاریخ و یادآور رویدادهای گذرا که به موجب ماندگاری نسبی هنر، ماهیت آن حفظ می شود. همچنین می توانیم پوستر را به مثابه آینه ای گویای حالات روحی و مادی هر جامعه ای  بشناسیم، امری که می توان در آثار تاثیر گذار بجا مانده مشاهده نمود، طراحان پوستر به دنبال انعکاس رویدادی محیط خود هستند و دولت ها در تلاش جدی برای ترویج و بازتولید اندیشه های خود به عنوان واقعیت های زمانه خود می باشند. پوستر همین طور نقش پشتیبان، انگیزه دهنده، ایجاد کنندۀ روحیه مقاومت و توجیه کنندۀ خیزش افکار عمومی در تحولات مهم اجتماعی بین سرزمین های مختلف را موجب می شود.

در این بین پوسترهایی که اهداف انقلابی دارند، با هدف ایجاد تغییر در فرهنگ و رفتارهای سیاسی مخاطبان شان تلاش می کنند. رهبران انقلابی با آگاهی از تاثیر این هنر بر عامه مردم به دنبال پیشبرد انقلاب، نهایت استفاده را از آن برده اند. پوسترهای انقلاب ها به دنبال دامن زدن به احساسات مردم بودند و شرایط جامعه انقلابی را در آثاری مملو از اهداف و شعارهای عصر خود و متأثر از ایده آلیسم چند وجهی انقلاب ها بوجود می آوردند. هنر انقلابی به دنبال القای مسئولیت های اجتماعی و بیداری وجدان جامعه خود بوده تا موجبات تغییرات اساسی را میسر سازد و مخاطبانش را برای پیوستن به انقلاب تهییج نماید. این گونه پوسترها بیشتر کار طراحانی است که خود به انقلاب پیوسته اند و به عنوان وظیفه ای اجتماعی آنها را طراحی می کنند.

این مقاله به دنبال محورهایی از جامعه شناسی هنر با تاکید بر نقش گرافیک به ویژه طراحی پوستر در انقلاب های مهم قرن بیستم خواهد بود؛ به دنبال رابطه ای بین هنرمند و جامعه در شکاف ها و بحران های اجتماعی که ناشی از تغییر ساختارهای سیاسی و فرهنگی درجامعه، بخصوص جوامع انقلابی می باشد. در این نوشتار ما به سراغ چهار کشور روسیه، چین، کوبا و ایران خواهیم رفت که در پوسترهای انقلابی شان به دنبال معرفی رهبران خود، باز تعریف اقتصاد کشور، مبارزه با دشمنان و اقناع توده های مردم طراحی شده است.

روسیه

انقلاب روسیه، جنبشی اعتراضی، ضد امپراتوری رومانوف ها بود، تزارها به مدت چند قرن در کسوت پادشاهان مطلق بر روسیه حکمرانی می کردند. قیام سال 1905، تزار نیکولاس دوم را وا داشت تا برخی از اختیارات تامه خود را به پارلمان مشروطه واگذار کند. اما اقتدار و ثروت همچنان در اختیار طبقه ی اشراف باقی ماند. در فوریه 1917 وقتی کارگران و سربازان به اعتصاب بزرگ سن پترزبورگ پیوستند، حکومت سلطنتی فرو پاشید و نیکولای دوم، آخرین تزار روسیه از سلطنت خلع شد و یک دولت موقت به قدرت رسید. اما انقلاب دوم در اکتبر 1917، تحت نظارت حزب بلشویک وبه رهبری ولادیمیر لنین به پیش رفت و با تصرف کاخ زمستانی سنپترزبورگ، مقدمات روی کارآمدن نخستین دولت کمونیستی جهان را فراهم کرد.

ایوان سیماکوف  / 1922 /  زنده باد پنجمین سالروز انقلاب بلشویکی

انقلاب ها باعث تحول و دگرگونی در جوامعی می شوند که تا پیش از این با هیچ تفکری سرمبارزه نداشته اند و شاید هیچ تفکری نیز با آنها سر دشمنی نداشته و در این بین هنر یکی از مواردی است که در پی تحولات اساسی اجتماعی به میدان انقلاب فراخوانده می شود.

دولت جدید کارگران که پس از انقلاب ۱۹۱۷ بر سرکار آمد. موجی باور نکردنی از انرژی هنر را به راه انداخت. دولت درهای دانشگاه‌ها، مدارس، استودیوها را گشود و بسیاری از هنرمندان انقلابی، با بهره گیری از منابع ملی شده، توانستند به دفاع از دنیای انقلابی خود به پردازند.

جنبش هنر روسی به واسطه انقلاب سرعت گرفت و نقشی اجتماعی یافت. هنرمندان چپ گرا با نظام بصری محافظه کار به مخالفت برخاستند و در سال ۱۹۱۷ با تمام مهارت های تبلیغی شان از بلشویک ها حمایت کردند. در سال های ابتدایی، هنر خیابانی به عنوان شکلی از مبارزه پدید آمد و با این اقدام، انفجاری از شکل و رنگ ایجاد شد؛ که نمونه مشهور آن را در پوسترهای انقلابی می توان شاهد بود. پوستر به عنوان تجربه ای جسورانه در ابتدای امر از سرزندگی طرح های انتزاعی و ساختار گرایانه طراحانش برخوردار بود. پس از انقلاب، هنرمندان به صورت  تصاویر پلاکاردها اشاراتی دارند همانند قلعه غیر قابل تسخیر که نشان دهنده حکومت مشارکتی به طراحی پوستر می‌پرداختند؛ سیستمی که مجموعه ای از طراحان حرفه ای را به انتخاب ایده طرح، شیوه طراحی و نحوه چاپ آن به کار می گرفت.

دیمیتری مور / 1920 / آیا داوطلب شده اید؟

لنین نخستین ساز و کار تبلیغات سیاسی مدرن را ایجاد نمود و شاخص ترین فرم آن را پوستر تشکیل داد. در جریان این حرکت بزرگ هنرمندان به تبلیغ سیاست های دولت می پرداختند و حمایت هر چه بیشتر مردمی را می خواستند؛ که هدف شان قدرت بخشیدن به انقلاب بود.

در نخستین سال های انقلاب بلشویکی که بین سال های (1921-1917م)، مسئله اصلی نیروهای انقلابی ماندن یا حذف شدن بود که توسط مخالفان داخلی و دشمنان خارجی مورد تهدید قرار گرفته بود. نظریات مارکسیستی برای بسیاری از مردم نا آشنا بود و باید توده ها را با آرمان های نظام سیاسی حاکم آشنا می کردند.

ال لیزیتسکی / 1919 / اصابت گوه قرمز با سفیدها

برای روزهای ابتدایی به جای سخنرانی‌، پوسترها عمل می‌کردند، شعارها و پیشرفت‌های انقلاب را به  تصویر در می آوردند و اخبار و بیان ارزش های مورد حمایت انقلاب را برای انقلابیون بی شماری که بی سواد بودند قابل فهم می کردند. تصاویر و نوشته ها ساده پرداخت می شدند. با بهره بردن از شمایل مشاغل در پوسترها، مفاهیمی را به صورت نمادین مطرح می کردند؛ "به عنوان مثال آهنگر نماد صنعت، تار عنکبوت نماد تنبلی، کلاغ نماد مصیبت و خورشید نماد رونق بود." (خاوری نژاد، 1394) همچنین در آثار موجود اکثر پوسترها به دو رنگ قرمز و سیاه ارائه می شدند، که اغلب قرمز نماد کارگران انقلابی و سیاه نماد سرمایه داری بود. پوستر به عنوان ابزار تبلیغ سیاست و جنگ به کار گرفته می شد. گفته می شود در مجموعه 3600 پوستر در کمتر از سه سال طراحی شد یعنی هفته ای بیش از 20 طرح. (خاوری نژاد، 1394) همچنین قبل از 1920، پوسترها نقاشی می شدند و چاپ نمی شدند؛ اما بعد از آن با شابلون امکان تکثیر آنها مهیا شد.

از سال 1919 تا 1921 نوعی پوستر به نام پوستر ویترینی توسط هنرمندان سازمان تلگراف روسیه که ارگان خبری دولتی شوروی بود منتشر می شد که نوعی پوستر شابلونی کاریکاتور مانندی بود که سادگی تولید، امکان توزیع سریع آنها را افزایش می داد و این نوع پوستر به عنوان ابزاری تاثیرگذار و فراگیر نقش مهمی در جریان انقلاب بر عهده داشت. این آثار همانند لوبرک های دوره تزاری روی چوب چاپ می شدند و خلاصه اخبار روز را در پشت ویترین مغازه ها برای مشاهده مردم قرار می دادند.

ولادیمیر مایاکوفسکی-1920- رفقا، وحشت نکنید

پلاکارد نگاری نیز در سال های اولیه مبارزه به عنوان نوعی هنر انقلابی در خدمت انقلابیون مطرح شد. طراحان بر این باور بودند که روحیه انقلابی، پلاکارد نگاری طلب می کند که زبانه کش آتش باشد تا اینکه انعکاس دهنده؛ هنرمند پلاکارد نگار بایستی آثاری متاثر از ماهیت انقلابی با  فرم های شایسته طبقه کارگر را خلق نماید. بعد از انقلاب شوروی گروه پلاکارد نکارها به بزرگترین گروه در بین هنرمندان مبدل شدند.

جوان بلشویکی؛ سرنیزه سرخ نماد نیروهای مسلح انقلاب، دست سرخ نشانه کارگران مبارز و تصویری همانند کره زمین بیان کننده ایده‌های جهانی شدن انقلاب است؛ آهنگر نماد سازندگی سازنده و رهایی، چکش و داس هم به عنوان جامعه جدید متشکل از کارگران و کشاورزان می باشد.

از میان این هنرمندان، آلکساندر اپسیت (1943-1880م) جزو نخستین طراحان پوستر برجسته انقلاب روسیه بود، که نماد بلشویکی، چکش، داس و ستاره سرخ را بوجود آورد که نشانگر آرمان‌های کمونیستی و سوسیالیستی در جهان گشت.

با مرگ لنین در (۱۹۲۴م)، رهبری اتحاد جماهیر شوروی دستخوش تغییراتی شد و سیاست رسمی دولت را به سوی رئالیسم سوسیالیستی پیش برد. اگر تا به امروز انقلاب بنا به مشکلات فراوانش هنر پیشرو را تحمل می کرد اما رهبری جدید هنرمندان مترقی و آوانگارد را نماد دنیای سرمایه داری اعلام کرد. از این رو هنر انقلابی باید بر جنبه های صنعتی شدن، فضاهای کار، روحیه تلاش گروهی و آبادانی کشور به طور گسترده قابل مشاهده باشد. کارگران و کشاورزانی که همواره لبخند زده و تندرست و بانشاط هستند. رضایت رویایی از تلاش و دیدن فردایی موفق دوشادوش سربازان حافظ امنیت کشور، از جمله موارد مورد تاکید حکومت استالین می باشد. به همین دلیل فقط هنرمندان تایید شده از سوی دولت پرورش می‌یافتند و مامور تولید کارهایی با پیام‌هایی بی ابهام می شدند.

الکساندر ردچنکو / 1924 / کتاب در همه شاخه های دانش

الکساندر ردچنکو (1956-1891م) جزو شاخص ترین هنرمندان کمونیست انقلابی بود که به دنبال ابداع و تجربه گرایی در تایپوگرافی و مونتاژ عکس درآثارش بود. توجه وی به تحلیل اشکال در کارهایش از علاقه اولیه اش به هندسه بر می خواست. نظریه های ردچنکو به جای دیدگاه های شخصی به دنبال نقش و وظیفه اجتماع هنرمند نسبت به جامعه معطوف بود. نقاشی را بعد از 1921 کنار گذاشت و طراحی گرافیک را برای انتقال ایده های خود انتخاب کرد. در ۱۹۲۳ نشریه‌ای باعنوان هنر جبهه چپ را طراحی نمود؛ که انواع قسمت های خلاق هنر را در خود همراه داشت. آثار وی با دارا بودن اسکلت بندی مناسب به همراه تناقض، موجب شد تا حس جذابیت دیدنی از کارهایش را به بیننده انتقال دهد. حروف سنگین با گوشه های زمخت و قالبی به همراه فتومونتاژ توجه وی را برای رسیدن به یک ابداع جدید را در ابتدای قرن بیست نشان می دهد. ردچنکو را جزو پایه گذاران مکتب ساختار گرایی روسی باید شناخت.

ایرکلی تائیدز / 1947 / مهربانی استالین آینده فرزندان ما را روشن می کند

ولادیمیر مایاکوفسکی (1930-1893م) را به عنوان یکی از بزرگ ترین طراحان پوسترهای ویترینی باید شناخت. او جزو آن گروه از هنرمندان انقلابی بود که تمام سعی خود را در راه گسترش هنر انقلابی گذاشت، ولی سر انجام به جایی رسید که دست به خودکشی زد و این تناقض در هنر بلشویکی تنها به او ختم نشد، آثار او دارای بیان ساده ای بودند و به راحتی می توانستند با مخاطبان خود مرتبط شوند. یکی از مهمترین اتفاقات در هنر انقلاب روسیه را می توان همکاری مایا کوفسکی و رودچنکو برشمرد. که آن دو با ابداع تبلیغات شورانگیز و اغوا گرانه، شعارهای پرهیاهوی انقلابی را با ساختاری تهاجمی و همراه با خطوط اریب و رنگ های پرقدرت به پوسترهای انقلابی دوران صلح تبدیل ساختند.

یاسر قادر کارشناس ارشد ارتباطات تصویری
شیدا فلاحی کارشناس ارشد تاریخ هنر ایران باستان