انقلاب و هنر پوستر (بخش سوم، ایران)

ایران

رشد ناسیونالیسم بعد از جنگ جهانی اول با قدرت گیری اسلام گرایی در بعضی از کشورهای جهان همراه شد. گروه های اسلام گرا در پی براندازی دولت های سکولار و غرب گرای خود و تأسیس حکومت های اسلامی بر مبنای قوانین شریعت بودند. گروه های انقلابی برای پایان دادن به سلطنت پهلوی در قالب گروه های مختلف همچون، ملی گرایان و روحانیون دست به مبارزه با دستگاه پادشاهی در ایران برداشتند. راهپیمایی و اعتراضات گسترده انقلابیون، باعث شد، شاه و خانواده اش روز 16 ژانویه 1979 از ایران گریخت و آیت الله روح الله خمینی با حمایت گسترده هوادارانش به ایران بازگشت. در 11 فوریه 1979 انقلابیون در ایران پیروز شدند و در طی یک همه پرسی بزرگ، به تأسیس جمهوری اسلامی رأی داده شد.

حسن اسماعیل زاده / 1979 / 17 شهریور میدان شهدا

انقلاب ایران دگرگونی عظیمی را در ماهیت کشور به ویژه درساخت فرهنگی، اجتماعی، سیاسی آن شکل داد. به طوری که به گفته پیتر چلکوفسکی و حمید دباشی "انقلاب در ایران رویدادی بود با اهمیتی جهانی در تاریخ مدرن خاورمیانه" (کشمیرشکن، 1394). در پی تحولات صورت گرفته ایران نوع خاصی از هنر همانند بسیاری از کشورهای انقلابی در کشور رویت می شد. به عنوان هنر مردمی از نگاه انقلابیون یا همان هنر واقع گرایانه، که غالبا نشان گر خط مشی سیاسیون و شعارهای مبارزان بود. انقلابیون بر این باور بودند که هنر مردمی وسیله ای برای ارتباط و گسترش ایده ها و آرمان های انقلاب می باشد. رهبران و هنرمندان انقلابی بر این باور بودند که هنر لازم است، نمایانگر قیام و حرکت های انقلابی توده های مردم باشد و این حرکت های هنری را ، هنری متعهد می دانند. یا می دانستند.

اسماعیل شیشه گران / 1978 / جمعه سیاه

درحالیکه سنت طراحی پوستر در ایران ریشه در سال های قبل از انقلاب دارد، شرایط دهه 1970 باعث شد تا پوستر به عنوان یکی از موفق ترین وسایل انتقال ایدئولوژی انقلاب مورد استفاده قرار گیرد. گروه های انقلابی  بابهره گیری ازفناوری های  چاپ، هنر را به عنوان سلاحی علیه رژیم  پهلوی مورد استفاده قرار دادند و باعث شدند توده های مردم باشعارهای انقلابی و نقوش گرافیکی آشنا شوند. پوسترهای ایرانی نه تنها برای ترسیم نمادهای مقاومت و ایثار از جنبش های آزادیخواه و انقلاب های دیگر نقاط جهان بهره بردند، در کنار آن از فرهنگ  عمیق هنرهای سنتی نیز استفاده کردند؛ مانند پوسترهایی که بر اساس الگوی نقاشی قهوه خانه ای ترسیم می شدند. احتمالا بشود گفت که نخستین ترنم های ارتباطات تصویری انقلاب ایران را در دیوارنگاری ایام اعتراضات و راهپیمایی به وضوح مشاهده کرد. تصاویر شابلون شده بر روی معابر و اسپری نوشته ها که خبر از تمایلات مبارزان انقلابی را جسورانه در معرض دید عموم قرار می داد.

کوروش شیشه گران / 1978 / آزادی قلم

رهبران انقلاب به سراغ رسانه هایی می گشتند تا شفاف و محکم بتواند پیام انقلاب را به مخاطبان شان رسانده و آنها را برای همراهی با خود تشویق نماید و پوستر می توانست این امر را به خوبی انجام دهد. هنرمندان انقلابی به تولید آثاری دست زدند که مملو از نشانه های آشنا برای توده های مردم بوده و ابهام کمتری را در خود به همراه داشت. از این رو هنر انقلابی تلاش می کرد به طور مؤثر از نمادهای  بومی مقاومت و مبارزه به منظور برقراری  ارتباط بهتر با مردم استفاده کند.

درطول انقلاب، طراحان پوستر، در آثارشان محمد رضا شاه را به داشتن روح شیطانی و فاسد متهم می کردند و سلطنت ایران را مورد اعتراض قرار می دادند. همین طور دست های گره کرده، انقلابی در خون غلطیده و پنجه های سرخ شده از خون شهیدان قابل مشاهده بود. رنگ های قرمز و سیاه بیشتر از همه در پوسترها قابل رویت بود. پرنده آزاد نیز به عنوان رهایی ایران از نظام شاهنشاهی بکار گرفته می شد. همچنین شاهد آثاری نیز بودیم که در آنها اسلحه حضور داشت و رژیم را به مبارزه مسلحانه تهدید می کرد. این ها همه تصاویری بودند که قصد داشت مردم را با انقلاب همراه کند و مبارزه را به پیروزی برساند.

امیر اثباتی / 1978 / نمایشگاه دانشجویان هنرهای زیبا

رهبران انقلاب با استفاده از رسانه های گرافیکی تحت اختیارشان همچون پوستر، برجنبه های مذهبی و شیعی آن نیز تاکید داشتند تا اسلامی بودن انقلاب به وضوح مشخص باشد. آثار با مضامین مقاومت و شهادت، امام حسین(ع) و یزید زمانه بودن محمد رضا پهلوی از این موارد می باشد. همچنین می توان به این موضوع هم اشاره کرد که در پوسترهای انقلاب قبل از شروع جنگ نقش نوشتار کم رنگ تر از تصویر بوده، که این را از ویژگی های هنر انقلابی ایران در عرصه پوستر می توان دانست.

بهزاد شیشه گران / 1978 / پاینده ایران

از این میان می توان به هنرمندانی جسور و توانمند مانند بهزاد شیشه گران (1952) و اسماعیل شیشه گران (1954-2020م) اشاره کرد که پوسترهای شان دارای ترکیب بندی های محکم و بدیع بود. کارهایی مانند پوستر «آزادی قلم» اثری که به عنوان اعتراض با حکومت و سانسور ودر حمایت از اعتراضات روزنامه نگاران در مهر سال 57 تولید شد، یا اثر «پاینده ایران» که در این پوستر انسان ها با پوشش زندانی و صف کشیده شده باچشم بند در حال فریاد هستند و جوخه اعدام به وسیله تفنگ ها به نمایش در آمده است و کار دیگری با عنوان «جمعه سیاه مردم» که در آن زمان، تأثیر زیادی بر مردم گذاشت.

در نخستین اقدامات اعتراض آمیز گروهی در مورد پوستر می توان به چند ماه قبل از پیروزی انقلاب به دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران اشاره نمود. همچنین نخستین نمایشگاه هنر انقلاب، توسط دانشجویان و هنرمندان انقلابی در حوزه نقاشی و گرافیک در حسینیه ارشاد تهران برگزار گردید. این افراد بر این باور بودند که کارها را باید در جایی عرضه کرد که توده های مردم نیز بتوانند آنها را ببینند. بعد ها آثارشان را در شهرهای دیگر هم به نمایش در آوردند. این نمایشگاه ها موجب شد تا هنرمندان انقلابی اقدام به تشکیل مرکزی با عنوان حوزه هنر و اندیشه اسلامی کنند که بعدتر با نام حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی به فعالیت خود ادامه داد. انقلابیون می خواستند با استفاده از این مراکز آثاری را ارائه دهد که داری ارزش های انقلابی همراه با ریشه های مذهبی باشند. در کنار حوزه هنری، سپاه پاسداران، جهاد سازندگی و بنیاد شهید نیز جزو نهاد های انقلابی بودند که به دنبال مطرح نمودن انقلاب اسلامی، عدالت، محکومیت نظام پهلوی و مبارزه با امپریالیسم با استفاده از پوستر در میان توده های مردم بودند.

ابوالفضل عالی / اوایل انقلاب / عروج

پس از اشغال سفارت آمریکا توسط گروهی جوان اسلامی در 4 نوامبر 1979، توجه به سمت ایالات متحده به عنوان «شیطان بزرگ» در ایران جلب شد. ایالات متحده به عنوان حامی واقعی سلطنت در میان انقلابیون شناخته می شد و ایرانیان به خاطر کودتای سیاه در سال 1953 بر علیه نخست وزیر منتخب از آن خشمگین بودند. انقلابیون ایالات متحده را امپریالیست می شناختند. رهبر انقلاب آمریکا را به عنوان دشمن ملت های آزاد می شمرد و این موجب می شد آثار فراوانی همانند پوسترهایی  که اوج احساسات ضد آمریکایی را به تصویر می کشید تولید شدند. آثاری که تاکید بر انحطاط  اخلاقی دنیای سرمایه داری داشتند.

به  دنبال تثبیت قدرت در ایران، صدام به ایران حمله کرد و جمهوری اسلامی برای بسیج افکارعمومی، یک کارزار گسترده بصری را آغاز کرد. دیوار نگاره ها و پوسترها در مجموع یک تلاش جمعی مقدس برای محافظت از ایران و دین در مقابل متجاوزگران را به تصویر می کشد. در بخش هایی از این پوسترها، جنگ ایران و عراق  به عنوان نسبتی آشکار با مصیبت کربلا به نمایش در می آمد. امام حسین (ع) به عنوان سمبل اصلی مبارزه و مقاومت در برابر صدام بود و پوسترها در این دهه غالباً با مراجعه به تصاویر از کربلا، شهادت و نوید موفقیت اجرا می شدند.

مصطفی گودرزی / اوایل انقلاب / عطش

در مجموع انقلاب ایران وجنگ ایران وعراق موجب تولید گرافیک غنی با نمادهای سنتی و مذهبی حاوی مقاومت و ایثار بود. پوسترها در تحریک احساسات ضد شاه و بسیج گسترده مردم بودند و آنها پیام هایی از انقلاب و مبارزات را برای جمعیت عظیم در سراسر ایران منتقل می کردند.

در میان طراحان پوسترهای انقلاب ابوالفضل عالی (1955-1997م) را می توان یکی از هنرمندان شاخص این حوزه شناخت. که بعد از انقلاب درحوزه  هنری واحد گرافیک را راه اندازی نمود، همچنین او را می‌توان در زمره بنیانگذاران حوزه هنری به شمار آورد.

نتیجه

انقلابیون در تمامی این تحولات اجتماعی تاریخی برای جلب حمایت از ایده های خود، سعی کردند تا کنترل رسانه ها و ابزارهای ارتباطی با توده های مردم را در جوامع خود به دست بگیرند. با وجود کمبود تجهیزات، انقلابیون به سرعت روزنامه، اعلامیه و پوسترهای خود را تولید کردند. این گسترش پوسترهای تبلیغاتی رنگارنگ، شهرها و روستاها را متحول کرد و هنر انقلابی را در دسترس همگان قرار داد. ارائه مداوم تصاویر و نوشتارها در کنار تکثیر گسترده آنها، پیام های اساسی انقلاب و همبستگی جمعی را تقویت می کرد. رهبران انقلاب ها به عنوان قهرمانانه وحدت جامعه ارائه شده و دشمنان ملت به سختی مورد حمله قرار می گرفتند. دستگاه تبلیغاتی انقلاب با ارائه ایده های خود در توسعه کشور سعی در ایجاد خط کشی های مشخص خود با نظام های قبل و گروهی از احزاب داشتند. طراحان پوسترها چه به دلیل شرایط حاکم در ایام انقلاب در جامعه و چه در باورمند بودنشان به شعارهای انقلاب، به دنبال انتقال گفتمانی پرشور برای مردم خود داشتند و به کرات توسط دیکتاتورهای زمانه خود سرکوب شدند. پوسترها به بخشی از بافت زندگی روزمره جوامع خود تبدیل شدند و تاریخ رسمی و غیر رسمی تجربه شده توسط شهروندانشان را بازتاب می دهند. ما می توانیم با بازخوانی و بررسی پوسترهای بجامانده در تاریخ پی به گسست های و تحولات عمیق اجتماعی برده و درکی صحیح از احساسات ناسیونالیستی، میهن پرستانه و همبستگی مردم با  انقلاب را شاهد باشیم. پوسترهای انقلاب ایران، کوبا، روسیه و چین دارای شباهت ها و تفاوت های فراوانی می باشد، که دلالت بر وجود نمادهای بومی مقاومت و مبارزه و شیوه های برقراری ارتباط با توده های مردم از لحاظ فرم و محتوا قابل مشاهده می باشد. این نوشتار نگاهی اجمالی بر وقایع این چهار کشور داشته و سعی کرده با توصیفات خود از پدیده انقلاب و هنر پوستر نقش آن را در حافظه تاریخ جستجو نماید. و هنر را وسیله ای برای فهم جامعه با نگاهی ابزاری دنبال کند. پوسترهای نشان می دهند هنرمندان ابراز خوش بینی و آزادی خود را در آثارشان اعلام داشتند.

منابع

1. آینسلی، جرمی، 1389، یک قرن طراحی گرافیک، مترجم آزاده اعتصام، محبوبه توتونچی، چاپ اول، انتشارات یساولی
2. ملکی، توکا، 1385، هنر نوگرای ایران، چاپ دوم، انتشارات موسسه فرهنگی پژوهشی چاپ و نشر نظر
3. کشمیرشکن، حمید، 1394، هنر ایران معاصر(ریشه هاو دیدگاه های نوین)، چاپ اول، انتشارات موسسه فرهنگی پژوهشی چاپ و نشر نظر
4. گودرزی(دیباج)، مرتضی، 1390، گرافیک انقلاب، چاپ اول، انتشارات فرهنگستان هنر
5. ویل، آلن، 1386، گرافیک (یک قرن پوستر و طراحی تبلیغاتی)، مترجم سونیا رضاپور، چاپ اول، انتشارات یساولی
6. مهاجر، کامران افشار، 1398، طراحی گرافیک در ارتباط تصویری تاریخ طراحی گرافیک ایران، چاپ اول، انتشارات فاطمی
7. مهاجر، کامران افشار، 1394، گرافیک تبلیغات چاپی در رسانه ها، چاپ هفتم، انتشارات سمت
8. مریدی، محمد رضا، 1397، گفتمان های فرهنگی و جریان های هنری ایران -کندوکاوی در جامعه شناسی نقاشی ایران معاصر، چاپ اول، انتشارات دانشگاه هنر و آبان
9. مریدی، محمد رضا، 1398، هنر اجتماعی (مجموعه مقالات در جامعه شناسی هنر معاصر ایران)، چاپ اول، انتشارات دانشگاه هنر و آبان
10. بارنیکت، جان، 1392، تاریخ پوستر، مترجم مهدی نوری مقدم، چاپ اول، انتشارات مارلیک
11. هولیس، ریچارد، 1384، تاریخ مختصر گرافیک، مترجم فرهاد گشایش، چاپ اول، انتشارات لوتوس
12. بی مگز، فیلیپ، 1384، تاریخ طراحی گرافیک، مترجم ناهید هعظم فراست، غلامحسین فتح اله نوری، چاپ دوم، انتشارات سمت
13. خاوری نژاد، سعید، 1394، هنر و القای ایدئولوژی (واکاوی تبلیغات سیاسی در آثار هنری شوروی)، چاپ اول، انتشارات دنیای اقتصاد
14. هلروکارن بامروی، استیون، 1392، آموزه های طراحی گرافیک، مترجم علی رشیدی با همکاری گروه ترجمه داروگ نو، چاپ دوم، انتشارات داروگ نو
15. پاکباز، رویین، 1383، دایرة المعارف هنر(نقاشی، پیکره سازی، گرافیک)، چاپ چهارم، انتشارات فرهنگ معاصر
16. برن، جروم، 1389، دانشنامه تاریخ جهان، مترجم محمود زنجانی، چاپ اول، انتشارات دایرة المعارف ایران
17. برینتون، کرین، 1397، کالبد شکافی چهار انقلاب، مترجم محسن ثلاثی، چاپ اول، انتشارات تمدن علمی
18. عالمی، حمید؛ مولوی وردنجانی، عیسی، تاریخ هنر پوستر در دهه نخست انقلاب اسلامی ایران، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، سال چهاردهم، ش 51، (زمستان 1396): 117-140
19. دانشگر، فهیمه؛ طاهری، مونا، مطالعه تطبیقی شکل و محتوای پوسترهای اعتقادی در جوامع انقلابی: شوروی، چین، کوبا، ایران، جلوه هنر، سال دهم، ش 3، (زمستان 1397): 15-28
20. بارنی کت، جان، پوستر در جهان معاصر (مدرن و حرفه ای)، مترجم منوچهر رخشان، کتاب ماه هنر، ش ۱۳۳، (مهر ۱۳۸۸): 30-41
21. قربانعلی، محمد؛ رفیعی، سحر، پوستر و گونه های موضوعی آن، رشد آموزش هنر، ش 1، (پاییز 1392): 19-27
22. تین، منی، هنر و انقلاب، دوهفته نامه تندیس، مترجم سارا اسکندی، ش 368، (بهمن 1396): 22-23
23. یزدانی، علیرضا، نشانه های انقلاب، پوسترهای انقلاب، دوهفته نامه تندیس، ، ش 368، (بهمن 1396): 18-19

24. Florian Grosser, Political Revolution, Internet Encyclopedia of Philosophy (IEP): URL: https://www.iep.utm.edu/pol-rev/. Accessed April 16, 2020
25. Elisa Shoenberger, 60 Years of Posters Celebrating the Cuban Revolution, Hyperallergic: URL: hyperallergichyperallergic.com/536065/cuban-posters-revolution-and-cinema-1959-2019-at-the-museum-of-decorative-arts/. Accessed April 16, 2020
26. John Reed, Russian Revolutionary Posters, Tate modern: URL: https://www.tate.org.uk/whats-on/tate-modern/display/russian-revolutionary-posters/. Accessed April 16, 2020
27. Rustin Zarkar, Lifting the Pardeh on Revolutionary Poster Art , Ajammc: URL: https://ajammc.com/2011/12/7/lifting-the-pardeh-on-revolutionary-poster-art/. Accessed April 16, 2020
28. Chinese Posters، Propaganda, Politics, History, Art: URL: https://www.chineseposters.net/. Accessed April 16, 2020
29. The Graphics of Revolution and War, Iranian Poster Arts, URL:https://www.lib.uchicago.edu/collex/exhibits/graphics-revolution-and-war-iranian-poster-arts/. Accessed April 16, 2020
30. Guity novin.Propaganda Posters, The History of Graphic design: URL: https://www.lib.uchicago.edu/collex/exhibits/graphics-revolution-and-war-iranian-poster-arts/demonizing-enemy/. Accessed April 16, 2020
31. Guity novin.Propaganda Posters, The History of Graphic design: URL: https//www.guity-novin.blogspot.com/2010/5/chapter-29-propaganda-posters.html/. Accessed April 16, 2020
32. Desiree Schneider, Revolutionary poster designs from cold-war Cuba in pictures ,Guardian: URL: theguardiantheguardian.com/artanddesign/gallery/2019/aug/31/revolutionary-poster-designs-from-cold-war-cuba-in-pictures/. Accessed April 16, 2020

یاسر قادر کارشناس ارشد ارتباطات تصویری

شیدا فلاحی کارشناس ارشد تاریخ هنر ایران باستان